მელიტონ ბალანჩივაძე - ქართული სიმღერა

ქართულ ენაში განსაკუთრებული ტერმინები არსებობს მუსიკისა და სხვადასხვა დარგისათვის. საერო მუსიკისათვის იხმარება სიტყვა ,,სიმღერა", ხოლო საეკლესიო - სასულიეროსათვის - ,,გალობა".

თანამედროვე ავტორებს ვერ გაურჩევიათ ერთმანეთისაგან ეს ორი განსაკუთრებული ცნება და ერთის მაგივრად მეორეს ხმარობენ, მაშინ, როცა არც თანამედროვე მცოდნე პირები და არც ძველი ქართველი ავტორები არ სჩადიან ასეთ შეცდომას და თითოეული ამ სიტყვათაგანს მის განსაზღვრულ მნიშვნელობას ანიჭებენ.

სამწუხაროდ, ქართულ საისტორიო წყაროებში არ მოიპოვება ცნობები ქართული ეროვნული სიმღერის ჩასახვის, მისი თანდათანობით განვითარების, ზეგავლენებისა და ცნებების შესახებ, რომლიც მან განიცადა მრავალსაუკუნოვანი არსებობის მანძილზე. როგორც თანამედროვე მდგომარეობიდან ჩანს, მან განვლო დიდი გზა, შეინარჩუნა თვითმყოფადი თავისებურებები, როგორც მუსიკალური გამომსახველობის, ისე კოლორიტისა და სტილის თვალსაზრისით.

ძველ ქართულ ძეგლებში მოიპოვება ნოტების გამომსახველი მრავალი ნიშანი, რომელთაც დიდი ისტორიული მნიშვნელობა აქვთ. მათი არსებობა უდაოდ მოწმობს ქართველთა მუსიკალური აზროვნების განვითარების მაღალ საფეხურზე.

გარდა პირველყოფილი ნოტაციის ნიშნებისა, ქართული სიმღერისა და გალობის მაღალგანვითარებულობაზე ღაღადებს ის მრავალი ტერმინი, რომელნიც ხმების სიმაღლეს აღნიშნავს. მაგალითად: პირველ ხმას ეწოდება ,,დამწყები", მეორეს ,,მოძახილი", შემდეგ - ,,მაღალი ბანი", ,,ბანი", ,,დვრინი" (დაბალი ბანი), ,,გამყივანი" (როდესაც მისი შემსრულებელი ერთს, უმაღლეს საფეხურზე შეაჩერებს ხმას) და ,,კრიმანჭული" (არსებობს კრიმანჭულის საგანგებო შემსრულებელი. რომელსაც ,,მოკრიმანჭულე" ეწოდება).

საქართველოს ულამაზესი ბუნების შთამბეჭდავი სილამაზე მისი კუთხეების მუსიკალური გამომსახველობის მრავალფეროვნებაშიც აღიბეჭდა. მაგალითად, გურიამ, მუსიკალურად ამ ყველაზე მდიდარმა კუთხემ, თავის სიმღერებს გმირული და, ამასთანავე, ლირიკული ხასიათი მისცა, სამეგრელომ - კლასიკური ქალური სილამაზე და სინაზე, ქართლმა და კახეთმა - სიდინჯე და გრძნობათა ფილოსოფიური სიღრმე, სვანეთმა და ფშავ-ხევსურეთმა ცოცხლად შემოგვინახეს ქრისტიანობამდელი წარსულის ცოცხალი ამოძახილი.

ქართული მუსიკის მრავალფეროვნებაზე მეტყველებს ის ფაქტი, რომ მუსიკა იყო თანამდევი ქართველთა ყოველგვარი ცხოვრებისეული სიტუაციისა: როცა ქალი დედობისთვის ემზადებოდა, მისი მეგობარი ქალების გუნდი, ტრადიციის თანახმად, ასრულებდა სიმღერა-ჰიმნს მზის სადიდებლად, რომელიც ნაყოფიერების ღვთაებას განასახიერებდა (იგულისხმება სიმღერა ,,მზე შინა"). ჯერ კიდევ აკვანში, პატარა ქართველს დედა იავ-ვარდით მოფენილ გზას უწინასწარმეტყველებდა. ხვნისა თუ თესვის, მკისა თუ თიბვის, ლაშქრობის თუ ქორწილის, ავადმყოფობისა თუ გლოვის დროსაც ქართველი სიმღერაში გამოხატავდა თავის სულიერ მდგომარეობას.

ქართველს არ სწამდა ,,უხმაურო" ცეკვა, ამიტომ მას სიმღერას აყოლებდა. ეს ორი დარგი ხელოვნებისა განუყრელად იყო შენათესავებული და ამით აიხსნება ის რიტმულობა და პლასტიკურობა, რომელიც ასე ახასიათებს ქართულ საცეკვაო სიმღერას.

საყურადღებოა ის მოვლენაც, რომ ქართველები სიმღერას სამკურნალო თვისებებს მიაწერდნენ და წამალზე უპირატესად თვლიდნენ.

ბოლო ხანებში ქართულმა მუსიკამ უცხოელების ყურადღება მიიპყრო. კომპოზიტორთა შორის, რომელთაც ისარგებლეს ქართული სიმღერებით თავისი მუსიკალური ქმნილებებისათვის, საპატიო ადგილზეა ანტონ რუბინშტეინი, ,,დემონის" გენიალური ავტორი, რომელმაც შესანიშნავი უნარით ისარგებლა მასალით და ქართული მუსიკის მხატვრული დახასიათებაც ჭეშმარიტად გადმოგვცა. იგივე არ ითქმის შაიკოვსკიზე, რომელიც თუმცა იმავე წყაროთი სარგებლობდა, მაგრამ მეთად თავისებურად მოეპყრო მას. მან რთული ორგუნდოვანი და ღრმად ეროვნულ სიმღერას ,,მზე შინას" საცეკვაო ხასიათი მისცა და ,,არაბული ცეკვის" სახით  განათავსა თავის ბალეტ ,,მაკნატუნაში".

ქართული მუსიკა განსაკუთრებით ვოკალურია. ქართული საკრავები თითქმის ყოველთვის სიმღერასთან ერთად გამოიყენება.

უძველესი ფორმა ქართული მუსიკისა არის უნისონით შესრულება. თუმცა, მისი ზედმიწევნით შესწავლა გვარწმუნებს, რომ უნისონური სიმღერის ჰარმონიულით შეცვლა ძველადვე მოხდა. ჰარმონიულის უეჭველი ნიშნებს ატარებს მრავალი ძველი ქართული სიმღერა.

საეკლესიო მუსიკას - ამ უძველეს ქრისტიანულ ქვეყანაში, რომელსაც საკუთარი რელიგიური ცხოვრება ჰქონდა, სერიოზულ ყურადღებას აქცევდნენ ტაძრებსა და მონასტრებში, სადაც მას დამცველები და გამავრცელებლები ჰყავდა. საერო მუსიკა კი მოკლებული იყო ასეთ ყურადღებას, თავისი ოფიციალური სკოლა არა ჰქონია, თუმცა ის ქართველების მთელ ცხოვრებას მსჭვალავდა. მომღერლები დიდ სიყვარულს იმსახურებდნენ და მუდამ სასურველი სტუმრები იყვნენ.

ქართული მუსიკა ბუნებრივი განვითარების გზაზე, ისტორიული პირობების გამო, უცხო კულტურებისა და მუსიკის ზეგავლენას განიცდიდა. მიუხედავად ამისა, მისი ზრდა-განვითარება არ შეჩერებულა და არც თვითმყოფადი ხასიათი დაუკარგავს.

უკანასკნელ დროს საქართველოში ევროპული კულტურის შემოტანასთან ერთად, სამწუხაროდ, ამ კულტურის უარყოფითი მხარეც დაღს აჩენს ქართულ საერო მუსიკას. ქართულ სოფლებში ხშირად შეხვდებით იაფფასიანი ოპერეტების სიმღერებს, რომელთაც დისჰარმონია შეაქვთ ქართულ ტრადიციულ მუსიკაში.

ქართული მუსიკა შეიძლება საუკეთესო წყაროდ გამოდგეს ქართველ კომპოზიტორთა მხატვრული ქმნილებებისთვის. მისთვის ყურადღების მიქცევა, მუსიკალურ-პედაგოგიური სკოლის კალაპოტში ჩაყენება, დიდ სამსახურს გაუწევს ხელოვნებას, ახალ სხივს მოჰფენს მსოფლიო მუსიკას და საერთო საგანძურსაც გააძლიერებს. ამ გზით ის მუსიკალური ევროპის ყურადღებასა და სიყვარულსაც დაიმსახურებს.

წყარო: მელიტონ ბალანჩივაძე. ,,რუსული მუსიკალური გაზეთი", 1899 წ.