„შემოქმედის სკოლა“ და გურული სამგალობლო ტრადიციები

შემოქმედის მონასტერი როგორც სულიერად, ისე მატერიალურად მძლავრი სამონასტრო კერა იყო. სანამ უშუალოდ შემოქმედის მონასტრის სამგალობლო ტრადიციებზე ვისაუბრებდეთ, სრული სურათის უკეთ წარმოსადგენად, უპრიანი იქნება, რამდენიმე სიტყვა ვთქვათ თავად შემოქმედის მონასტრის შესახებ. შემოქმედის მაცხოვრის სახელობის სამონასტრო კომპლექსი თარიღდება XII-XVI საუკუნეებით, მისი ბოლო განახლება კი მოხდა XIX საუკუნეში. შემოქმედის მაცხოვრის სახელობის მონასტერი მდებარეობს გურიის მხარეში, ოზურგეთის მუნიციპალიტეტში, მისგან სამხრეთ-აღმოსავლეთით 6 კმ-ში მდებარე სოფელ შემოქმედში, მდინარე ბჟუჟის მარცხენა ნაპირზე არსებულ შემაღლებულ მთაზე. მონასტერი შედგება სამი ძეგლისაგან, ორი ძეგლი ერთმანეთზეა მიდგმული, XII საუკუნის ბაზილიკა, მაცხოვრის ღვთაების ტაძარი და XVI საუკუნის ფერიცვალების სახელობის გუმბათოვანი ეკლესია `ზარზმა~, რომელიც ვახტანგ I გურიელმა საგანგებოდ ააგო, რათა შიგნით დაებრძანებინათ ზარზმის მონასტრიდან XVI საუკუნეში გადმოსვენებული ფერიცვალების ხატი. მესამე ძეგლი კი გახლავთ XVI საუკუნის გალავნის სამრეკლო, რომელიც 1831 წელსაა აღდგენილი.

გურიაში შემოქმედის მონასტერი დიდი მნიშვნელობისა გახლდათ. ამას ადასტურებს ის ფაქტი, რომ შემოქმედის მონასტერს ჰქონია მდიდარი წიგნთსაცავი, მონასტერში დაცული ხელნაწერებიდან აღსანიშნავია ჩვენამდე მოაღწეული მნიშვნელოვანი ხელნაწერი „შემოქმედის გულანი“[1]. როგორც დიმიტრი ბაქრაძე წიგნში „არქეოლოგიური მოგზაურობა გურიასა და აჭარაში“ გადმოგვცემს, შემოქმედის გულანი 1004 ძალზე სქელ ქაღალდის ფურცელს შეიცავდა და ზუსტად ორ ფუთს (32კგ) იწონიდა.  მასში მინაწერი ისტორიული ამბების ნუსხა მოიცავს ხანას XVI სკ-ის დამდეგიდან XVIII ს-ის მიწურულამდე. ასევე მასში მრავლადაა სხვადასხვა ფერის საღებავით საკმაოდ მკაფიოდ შესრულებული ნახატები, რომლებზეც გამოსახული არიან წმიდანები. შემოქმედის მონასტერს ჰქონდა უამრავი მოძრავი თუ უძრავი ქონება, მამულები, ძვირფასი ხატები; აღსანიშნავია, რომ მათი უმეტესობა ადგილზე იყო მოჭედილი.

შემოქმედის მონასტრის სამგალობლო ტრადიციაზე წარმოდგენის შექმნისთვის აუცილებელია შევეხოთ ზოგადად სამგალობლო სკოლების  არსებობას საქართველოში. საქართველოს თითქმის ყველა კუთხეში არსებობდა სამგალობლო სკოლები, რომელთა კერებს, ძირითადად, ეკლესია-მონასტრები შეადგენდნენ. სწორედ ამ ეკლესია-მონასტრების სახელით მოიხსენიება დღეს ქართული გალობის ესა თუ ის ტრადიციული სამგალობლო სკოლები (მაგ.: გელათის სკოლა, შემოქმედის სკოლა, სვეტიცხოვლის სკოლა, მარტვილის სკოლა და სხვ.).

აქვე უნდა აღინიშნოს, რომ მოგვიანებით დროის ავად შეცვლამ და გალობის დევნა-შევიწროებამ განაპირობა ის, რომ ქართული სამგალობლო ტრადიციამ სამონასტრო სკოლებიდან გადაინაცვლა ოჯახებში და სწორედ ოჯახებისა და კერძო პირების დიდი მეოხებით გრძელდებოდა ქართული გალობის სწავლების ტრადიცია საქართველოში. შესაძლებელია, ეს იყოს მიზეზი იმისა, რომ გალობის სკოლათა სახელები დაუკავშირდა კერძო პიროვნებებს და ისე შემორჩა დღევანდლამდე, მაგალითად, შემოქმედის მონასტრის სამგალობლო ტრადიციას ხშირად „დუმბაძის კილოდ“[2] მოიხსენებდნენ, მარტვილისას - „ჭალაგანიძის გალობად“[3]. ასე იყო აღმოსავლეთ საქართველოშიც „კარბელაანთ კილო“[4].

საქართველოში საეკლესიო გალობის „დედა-ბუდედ“ - მთავარ კერად მიიჩნეოდა გელათის მონასტერი, ცნობილი მგალობელი და საეკლესიო მოღვაწე რაჟდენ ხუნდაძე წერს: „საეკლესიო გალობის დედა-ბუდე ყოფილა გელათის მონასტერი, აქ ყოფილა უმთავრესი „სასწავლო“ (სკოლა) და აქედგან ეფინებოდა თურმე გალობა არათუ მთელს იმერეთის მხარეს, არამედ გადაღმა საქართველოსაც. ესრეთ წოდებული „კარბელაათ კილო“ სხვა არა არის-რა ძირითადად, თუ არა იგივე გელათის კილო“[5]. აქედან გამომდინარე, შეგვიძლია ვივარაუდოთ, რომ გელათის მონასტერში ვითარდებოდა ქართული გალობის ერთიანი მუსიკალური ენა, რომლის საფუძველზეც იქმნებოდა მისი განშტოებები სხვა მუსიკალურ სამგალობლო კერებში. ამის დასტურია ის ფაქტიც, რომ როდესაც „ქართული გალობის აღმადგინებელმა კომიტეტმა~[6] ფილიმონ ქორიძის მეშვეობით დაიწყო ქართული გალობის ნოტებზე გადაღება, ხშირად ამ გალობის გადმომცემნი სხვადასხვა სამგალობლო ტრადიციის წარმომადგენელნი იყვნენ, მაგრამ მათ თავისუფლად შეეძლოთ ერთად ეგალობათ.

ასე მოხდა იმერეთში, როდესაც გალობის ჩასაწერად მოიწვიეს სამი „სრული მგალობელი“[7], სამივე სხვადასხვა სკოლის წარმომადგენელი: დიმიტრი ჭალაგანიძე, რაჟდენ ხუნდაძე და ივლიანე წერეთელი. დიმიტრი ჭალაგანიძე მარტვილის სამგალობლო სკოლის წარმომადგენელია. დიმიტრი გახლდათ როსტომ ჭალაგანიძის, დიდი მგალობლის შვილი, ხოლო თვით როსტომს გალობა ჭყონდიდელი მიტროპოლიტის - ბესარიონ დადიანისაგან უსწავლია. რაჟდენ ხუნდაძის ერთ-ერთ წერილში ვკითხულობთ, რომ ივლიანე წერეთელს გალობა შეუსწავლია გალობის დიდი მცოდნის, ხონელი სიმონა კუტისაგან (ფირცხალავა). თავის თავზე კი რაჟდენი ამბობს, რომ გალობა მას გურიაში შეუსწავლია. ჩაწერის პროცესში კი მათ ზედამხედველობდა შემოქმედელი, როგორც მას უწოდებდნენ „თვით პაპა გურული გალობისა“, ანტონ დუმბაძე.

იმავე რაჟდენ ხუნდაძის გადმოცემით, გურიის უკანასკნელმა თავადმა მამია გურიელმა (1836-1891) გურიაში გალობის სასწავლებლად გელათიდან მოიწვია საეკლესიო გალობის საუკეთესო მცოდნენი მთელ დასავლეთ საქართველოში: იოანე ცქიტიშვილი და ნიკოლოზ ანთაძე. სწორედ მათ უნდა გაევრცელებინათ და შეესწავლათ მსურველთათვის გალობა. მათ დააარსეს მგალობელთა გუნდები გურიაში. მამია მთავრის გუნდს ხელმძღვანელობდა ნიკოლოზ ანთაძე, ხოლო დედოფლისას - იოანე ცქიტიშვილი. სავარაუდოა, რომ სწორედ იოანე ცქიტიშვილმა შეასწავლა გალობა ჩვენ მიერ გურული გალობის პაპად წოდებულ ანტონ დუმბაძეს. თავის მხრივ კი, ანტონ დუმბაძემ გადასცა თავის მოწაფეებს და მათგან გამორჩეულ ერთ-ერთ მგალობელს, თავად მელქისედეკ ნაკაშიძეს. მელქისედეკის მოწაფე კი გახლდათ ერქომაიშვილების სასიმღერო ტრადიციების ღირსეული გამგრძელებელი სოფელ მაკვანეთიდან - არტემ ერქომაშვილი, თუმცა, არტემზე დაწვრილებით ქვემოთ მოგახსენებთ, ახლა კი გავყვეთ ქრონოლოგიურად.

დუმბაძეები ოდითგანვე სასულიერო წოდებას ეკუთვნოდნენ. უამრავი მათგანი საგვარეულო სოფელში, შემოქმედის მონასტერში მოღვაწეობდა. თვით ანტონ დუმბაძეც. იგი შესანიშნავი მცოდნე გახლდათ გალობისა, ამიტომ შემთხვევითი არ იყო ის ფაქტი, რომ სწორედ ის დანიშნეს ზედამხედველად, როცა „გალობის აღმადგინებელმა კომიტეტმა“ გალობის ნოტებზე გადაღება დაიწყო. ანტონი დაიბადა 1824 წელს და გარდაიცვალა 1907 წელს 83 წლის ასაკში. ბოლო წლები მან შემოქმედის მონასტერში გაატარა, სადაც ბერულ ღვაწლს ეწეოდა, აქვე დაკრძალეს კიდეც, თუმცა დღეს მისი საფლავი დაკარგულია.

ანტონ დუმბაძის მოსწავლე გახლდათ მელქისედეკ ნაკაშიძე, ის დაიბადა 1858 წელს და გარდაიცვალა 1934 ქალაქ ბათუმში, მიტოვებული და სრულიად უმწეო (ამას მოწმობს მისი ერთ-ერთი წერილი, სადაც აღწერს თავის მატერიალურ სიდუხჭირეს). მელქისედეკი წარმოშობით თავადი იყო. მან უამრავი მოწაფე გაზრდა თავისი მოღვაწეობის განმავლობაში, მათ შორის: ვარლამ სიმონიშვილი, სამსონ ჭანუყვაძე, ილიკო ხომერიკი, დიმიტრი პატარავა, არტემ ერქომაიშვილი და სხვები. ცალკე აღნიშვნის ღირსია მისი და მგალობელ ნესტორ კონტრიძის (ისიც გურიიდან, სოფელ ლიხაურიდან (ოზურგეთის რაიონი) გახლდათ) ათონის წმიდა მთის ქართულ სავანესთან ურთიერთობა. არქიმანდრიტ ბენედიქტე ბარკალაიას კურთხევით და მოწადინებით, ნესტორი და მელქისედეკი აღმოჩნდნენ იმ რამდენიმე ყმაწვილში, რომლებიც ათონის მთაზე გაგზავნა არქიმანდრიტმა გალობის შესასწავლად. ცნობას იმის შესახებ, რომ მელქისედეკი და ნესტორი მართლაც იმყოფებოდნენ ათონის წმიდა მთაზე, ვხვდებით დეკანოზ პეტრე კენჭოშვილის 1901 წელს გამოცემულ წიგნში „მოგზაურობანი“, სადაც ავტორი აღწერს მის მოგზაურობას ათონის მთასა და იერუსალიმში. ის ცალკე თავს უძღვნის ათონზე ქართული გალობის მდგომარეობას და წერს: „ათონის ქართველთა სავანეში ყოფილა კეთილ განწყობილი მწყობრი ტკბილად მგალობელთა, ვიდრემდის ყოფილან ათონზედ მგალობელთა შორის: თავ. მელქისედეკ ნაკაშიძე, მ. გიორგი მოლარიძე, მ. კონტრიძე, ჭინჭარაძე და ფილიპე შარაშიძე. ქართველთა მგალობელთა გუნდსა აღტაცებაში მოჰყვანდა ყოველი მსმენელი რუსნი და ბერძენიცა. ამ ზემოთხსენებულ პირთა შეუსწავლიათ ქართული გალობა საფუძვლიანად რვა ხმაზედ ბ. ანტონ დუმბაძის ხელმძღვანელობის ქვეშ. ხოლო აწ ქართველთა სავანე ვეღარ იქების ამ გვარის კეთილგანწყობილის გალობითა. ამისთვის ფრიად სასურველია, კვალადცა გაძლიერდეს ქართული გალობა ათონზედ აღსადგენელად ჩვენის ეროვნული ღირსებისა, დიდებისა და პატივისა სხვათა ეროვნობათა წარმომადგენელთა, მოღვაწეთა შორის ათონის მთაზედ“[8].

„გალობის აღმადგინებელმა კომიტეტის“ უშუალო თხოვნითა და არქიმანდრიტ ბენედიქტე ბარკალაიას კურთხევით, ნესტორ კონტრიძე და მელქისედეკ ნაკაშიძე ჩამოსულან ათონის მთიდან და აქტიურად ჩართულან ფილიმონ ქორიძის მიერ გალობის ნოტებზე გადაღების საქმეში. პირველი საგალობლები ფილიმონ ქორიძეს ჩაუწერია ნესტორ კონტრიძისგან, მელქისედეკ ნაკაშიძისგან, მაქსიმე ჩხატარაშვილისა და ივანე ხავთასისგან. პირველი ასეთი კრებული დაიბეჭდა გაზეთ „ივერიის“ სტამბაში 1895 წელს. მასში შესული იყო იოანე ოქროპირის ლიტურგიის საგალობლები. ამის გარდა, მელქისედეკი და ნესტორი ეწეოდნენ აქტიურ პედაგოგიურ მოღვაწეობას თბილისში, ანჩისხატის, ქაშუეთის და სხვა ტაძრებში ასწავლიდნენ ქართულ გალობას. მელქისედეკის ერთ-ერთი ნიჭიერი მოსწავლე იყო გურული მგალობელი დიმიტრი პატარავა. მასზე მწირე ცნობები მოგვეპოვება. მის ოჯახში ყველა მღეროდა და მასაც განსაკუთრებული ნიჭი და გატაცება ჰქონდა გალობა-სიმღერისადმი. მუსიკალური განათლება არ მიუღია, მაგრამ, მიუხედავად ამისა, დაწერილი აქვს მრავალი სიმღერა: „ხელოვნება“, „სამკაცა“, „ვარდს მივუტან მართასა“, „სადღეგრძელო“ და სხვ.

გურული საეკლესიო გალობის ისტორიაში მნიშვნელოვანი როლი უჭირავს საგალობელთა ჩანაწერებს, რომლებიც დღეს უკვე „11 მარგალიტის“ სახელით არის ცნობილი[9]. საგალობლები, რომელთა რაოოდენობა შეადგენს თერთმეტს. ეს საგალობლები ჩაიწერა ქალაქ ოზურგეთში 1949 წელს, კონსერვატორიის კათედრის მეშვეობით, გალობის გადმომცემელნი კი იყვნენ იმ დროის დიდი მგალობლები: არტემ ერქომაიშვილი, დიმიტრი პატარავა და ვარლამ სიმონიშვილი. შემორჩენილია რამდენიმე ცნობა ამ დღის შესახებ. დიმიტრი პატარავს დისშვილი იხსენებს, რომ როცა შეკრიბნენ მგალობლები ჩასაწერად, დაილაპარაკეს, ვის რამდენი გალობის გახსენება შეეძლო. ვარლამმა თქვა, რომ შეძლებდა 350 გალობა ეთქვა, არტემ ერქომაიშვილმა, 2500-მდე გალობის თქმა შემიძლია ნევმიერებული წიგნაკის დახმარებითო. დიმიტრი პატარავას კი უთქვამს, უბის წიგნაკს მეც თუ დავიხმარ, შევძლებ 3500-მდე გალობა გავიხსენოო. ასეთი დიდი ცოდნის მატარებელი მგალობლები იყვნენ ეს უძვირფასესი ნიჭის მქონე მგალობლები. 1949 წელს ჩაწერილი შემოქმედის სკოლის ეს საგალობლები, მართლაც, უნიკალურ მასალას წარმოადგენს ქართული, კერძოდ კი, გურული გალობის ნიმუშებისა.

დიმიტრი პატარავასაგან ჩვენ სხვა მასალაც მოგვეპოვება, რომელიც მისმა შვილმა მამია პატარავამ შემოინახა. ეს საგალობლები პროფესორ მალხაზ ერქვანიძის მონდომებით გამოიცა. კრებული[10] საინტერესოა იმ კუთხით, რომ მასში შესულია სალხინო, ანუ სუფრის დროს სათქმელი საგალობლები: „მწვადის საგალობელი“, „ღამე ბნელი“, „მობრძანებითა თქვენითა“ და სხვ. სალხინო საგალობლების ფენომენი, ზოგადად, უნდა ვივარაუდოთ, რომ შექმნილია იმ პერიოდში, როცა გალობა ერში გადავიდა სამონასტრო ყოფიდან და ხშირად მას უკვე საერო მომღერლებიც ასრულებდნენ ლხინის დროს, სუფრაზე თუ სხვაგან.

ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი ცნობა გურულ-იმერული გალობის განსაკუთრებულობის და გამშვენების შესახებ მოყვანილია იოანე ბატონიშვილის ხუმარ-სწავლაში, იგივე „კალმასობაში“. იოანე ერთ-ერთ თავში, „საუბარი ოპტიკისთვის“, წერს: „ძველად ქართველნი გალობდნენ ბერძნულის ხმითა და მერე ქართული უკვე გალობა გააკეთე გიორგი მთაწმინდელმან ქართველმან, რომელიც იყო ბერძნულსა და ქართულსა ენასა ზედა მეცნიერ და გალობათა და საკრავთა შინა გამოვდილ. და მერე უფრორეს განაშვენეს იმერთა და მეტადრე გურიაში, ვით აწ არსცა. და ესე კმა იყავნ“[11]. აქედან სამართლიანად შეგვიძლია დავასკვნათ, რომ გურიაში გალობისადმი დაინტერესება ძალიან დიდი იყო, და გურულებმა მის გამშვენებასაც მიჰყეს ხელი.

1965 წელს თბილისის კონსერვატორიის კათედრის განყოფილების ორგანიზებით, რამდენიმე უნიკალური ჩანაწერი გაკეთდა, რომლებიც მელქისედეკის კიდევ ერთმა მოწაფემ და დიდმა მგალობელმა, გალობის უკანასკნელმა მოჰიკანმა არტემ ერქომაიშვილმა დაგვიტოვა. სწორედ ეს არის ნამდვილი გურული, შემოქმედის სკოლის საგალობლები. არტემ ერქომაიშვილი თავად წერს ავტობიოგრაფიაში, რომ მამამ მიაბარა მელქისედეკს გალობის სასწავლად და მისგან შეისწავლა საგალობლები. არტემი უკანასკნელი მგალობელი გახლდათ, ვისაც ძველი სრული მგალობლებისგან ჰქონდა ზეპირად შესწავლილი გურული გალობა, ამიტომ საგალობლების ჩაწერის ორიგინალური ხერხი იქნა გამოყენებული. არტემი თავად წერდა საგალობლების სამივე ხმას, ჩაწერდა ჯერ პირველ ხმას, შემდეგ მას მეორეს შეუწყობდა, შემდეგ კი - მესამე ხმას. ასე ჩაიწერა 100-ზე მეტი საგალობელი[12]. არტემი ავტობიოგრაფიაში ასევე იხსნიებს გალობასთან დაკავშირებულ ტერმინებს: „კილოზე“ და „ვარჯიშით“ გალობა. აღნიშნული ტერმინები გულისხმობდა გალობის შესწავლის ეტაპებს, თუ როგორ ასწავლიდნენ დამწყებთ ქართულ გალობას. საინტერესოა, რომ ამ ტერმინების შესახებ ექვთიმე კერესელიძეც საუბრობს თავის წერილში „შთასახედი“: „ქართული გალობის წესი და კანონი არის, რომ ქართული გალობა უნდა ისწავლონ ჯერ ნამდვილ კილოზე მის მოსწავლეებმა და მერე თუ დაისაჭიროვა მისი გამშვენება“[13]. მოსწავლეები ჯერ სწავლობდნენ „ნამდვილ კილოს“, როგორც მას უწოდებდნენ, ანუ სადა, მარტივ კილოს, ხოლო შემდეგ - გავარჯიშებულ, გამშვენებულ გალობას. არტემ ერქომაიშვილის მიერ გადმოცემულ საგალობელთა უმეტესობა გამშვენებული გალობაა.

აღსანიშნავია, რომ ფილიმონ ქორიძე გალობის სწავლების მეთოდს კიდევ ერთ საწყის მეთოდს უმატებს, რაც გულისხმობდა ე.წ „სასწავლებელ ხმებს“. მეთოდი მდგომარეობდა იმაში, რომ დამწყებს ხმას მოსწავლეს შეაწყობინებდნენ კვინტით ქვემოთ, კიდევ ერთ ხმას, ბანს კი - ოქტავით ქვემოთ და ასე მისდევდა ის დამწყებ ხმას. ანუ თუ ბანიდან ავითვლით, საქმე გვაქვს კვარტოქტაკორდის პარალელურ მოძრაობასთან. გამოდის, რომ გალობის შემსწავლელს უნდა გაევლო სწავლების სამი ეტაპი. არტემ ერქომაიშვილის მიერ 1965 წელს გადმოცემული საგალობლები სხვა მრავალ ღირსებასთან ერთად იმითაც გამოირჩევა, რომ მათში მოცემულია გალობის შესრულების სამივე სახე: „სასწავლებელი ხმები“, „ნამდვილი კილო“, და „გამშვენებული“ გალობა. გალობის შესრულების პირველი ფორმა - „სასწავლებელი ხმები“ ყველაზე კარგადაა ასახული აღდგომის კონდაკში „დაღაცათუ ნებსით თვისით“[14]. როგორც უკვე აღინიშნა, გალობის სწავლების ეს ფორმა გულისხმობა კვარტოქტაკორდების პარარელიზმს (თუ აკორდს ავითვლით ქვემოდან ზევით). რაჟდენ ხუნდაძე ერთგან აღნიშნავს, რომ ეს გალობა ჩვენში უკვე იშვიათად თუ ვინმემ იცოდაო. შეგვიძლია ვივარაუდოთ, რომ არტემ ერქომაიშვილი ძველ მივიწყებულ საგალობლებში სწორედ გალობის შესრულების ამ მეთოდს მიმართავს. აღსანიშნავია ისიც, რომ სიმარტივის მიუხედავად, ამ ხმათაწყობას ძველი, არქაული ელფერი დაჰკრავს.

საინტერესო ფაქტია, რომ „სასწავლებელ ხმათა“ ინტერვალური დამოკიდებულება მოგვაგონებს შუა საუკუნეების ევროპულ მუსიკაში არსებულ ცნებას ე.წ „სიმფონიებს“, რომლებშიც წმიდა, ანუ კონსონანსურ ინტერვალებს - ოქტავას, კვინტასა და კვარტას გულისხმობენ. სწორედ ამ ინტერვალების პარალელიზმით ხასიათდება ევროპული საეკლესიო მრავალხმიანობა თავის საწყის ეტაპზე (IX-X სს). საფიქრებელია, რომ არტემ ერქომაიშვილის მიერ გადმოცემულ საგალობლებში ქართული გალობის უძველესი შრეებია ასახული. ამ საგალობლებში აღსანიშნავია ასევე კვინტნონაკორდის განსაკუთრებით ხშირი პარალელიზმი, რომელსაც განსხვავებით კვარტოქტაკორდული წყობისგან, ევროპულ მუსიკასთან არაფერი აქვს საერთო და იგი თამამად შეიძლება ჩაითვალოს წმიდა ქართულ მუსიკალურ მოვლენად.

დასკვნის სახით უნდა ითქვას, რომ დასავლეთ საქართველოს, კერძოდ კი, შემოქმედის მონასტრის საეკლესიო გალობის ტრადიციის როლი განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია ქართულ, და არა მარტო ქართულ, მუსიკალურ სამყაროში. ამისთვის კი განსაკუთრებული მადლობა ეკუთვნის მათ, ვინც ეს გალობა ჩვენამდე მოიტანეს, იმ უამრავ საეკლესიო თუ საერო მოღვაწეს, რომელთაც უდიდესი ამაგი დასდეს ქართულ მუსიკალურ კულტურასა და საეკლესიო გალობას.

გიორგი გორდელაძე

გამოყენებული ლიტერატურა

1.      ბატონიშვილი იოანე, „ხუმარ-სწავლა“ (კალმასობა), ოთხ წიგნად, წიგნი II, თბილისი, „მერანი", 1991.

2.   კენჭოშვილი პეტრე, „მოგზაურობანი“, თბილისი, 1901. http://www.orthodoxy.ge/istoria/kenchoshvili/29-tornike.htm#3

3.   კერესელიძე ექვთიმე, „შთასახედი“, ხელნაწერთა ეროვნული ცენტრი, Q674.

4.      ქართული გალობის კრებული, „შემოქმედის სკოლა“, შემდგენელი დავით შუღლიაშვილი. თბილისი, 2006.

5.   ქართული ტრადიციული მუსიკა. „საეკლესიო და სალხინო საგალობლები" (გურული კილო). კრებული შეადგინა მალხაზ ერქვანიძემ. საქართველოს საპატრიარქოსთან არსებული საეკლესიო გალობის ცენტრი, თბილისი, 2003.

6.   გაზეთი „ივერია“,№259, 1890.

---

[1] „შემოქმედის გულანი“ - 1749. ხელნაწერი დაცულია კ. კეკელიძის სახელობის საქართველოს ხელაწერთა ეროვნულ ცენტრში. გულანი საეკლესიო კრებულია, სადაც თავმოყრილია საღვთისმსახურო წიგნები: მარხვანი, ზატიკი, სახარება, სამოციქულო, საწინასწარმეტყველო, თვენი, ფსალმუნი და ა.შ.

[2] სახელწოდება დაკავშირებულია ცნობილ მგალობელთან და საეკლესიო მოღვაწესთან ანტონ დუმძესთან (1824-1907), რომელიც მოღვაწეობა შემოქმედის მონასტერში.

[3] სახელწოდება დაკავშირებულია ცნობილ მგალობელ დიმიტრი ჭალაგანიძესთან (1836-1917), დიმიტრი ჭალაგანიძე მოღვაწეობდა სამეგრელოში, მარტვილის მოსასტერში.

[4] ტერმინი „კარბელაანთ გალობა“ (კილო) მომდინარეობს ძმებ კარბელაშვილების: სტეფანე, პოლიევქტოს, პეტრე და ანდრიას გვარიდან. ძმებმა კარბელაშვილებმა შემოინახეს ქართული გალობის აღმოსავლეთის ტრადიცია და სწორედ მათი წყალობით შემორჩა ის დღეს ქართულ საეკლესიო ღვთისმსახურებას.

[5] გაზეთი „ივერია“, 1890 წ, №259, სტატიის სათაური „ფილიმონ ქორიძისა და საეკლესიო გალობის შესახებ“.

[6] „ქართული გალობის აღმადგინებელი კომიტეტი“ შეიქმნა 1860 წელს თბილისში. კომიტეტი მიზნად ისახავდა ქართული საეკლესი საგალობლების მოძიებას, შეკრებას და ნოტებზე გადაღებას. კომიტეტის დასავლეთ საქართველოს ფრთის მუშაობა იმერეთის ეპისკოპოსმა გაბიელმა (ქიქოძე) აიღო საკუთარ თავზე, ხოლო აღმოსავლეთისა - ყოვლადსამღვდელო მიტროპოლიტმა ალექსანდრემ (ოქროპორიძე). კომიტეტის მუშაობაში ჩართული იყო უამრავი საზოგადო მოღვაწე: ილია ჭავჭავაძე, დიმიტრი ყიფიანი, ალექსანდრე ხახანაშვილი და სხვ.

[7] ტერმინი „სრული მგალობელი“ გულისხმობდა ადამიანს, რომელიც სრულად ფლობდა საეკლესიო წეს-განგებით განკანონებული საგალობლების სამივე ხმას.

[8] დეკანოზ პეტრე კენჭოშვილი, „მოგზაურობა წმ. ქალაქ იერუსალიმსა და წმ. ათონის მთაზედ“, ქვეთავი: „ქართული გალობის მდგომარეობა ათონზედ“, თბ. 1901 წ.  იხ. ბმული: http://www.orthodoxy.ge/istoria/kenchoshvili/29-tornike.htm#3

[9] „11 მარგალიტი“ (აუდიომასალის სახით) დაცულია თბილისის ვანო სარაჯიშვილის სახელობის სახელმწიფო კონსერვატორიის არქივში.

[10] ქართული ტრადიციული მუსიკა, „საეკლესიო და სალხინო საგალობლები“ (გურული კილო). კრებული შეადგინა მალხაზ ერქვანიძემ. საქართველოს საპატრიარქოსთან არსებული საეკლესიო გალობის ცენტრი. თბ. 2003 წ.

[11] ბატონიშვილი იოანე, „ხუმარ-სწავლა“ (კალმასობა). ოთხ წიგნად, წიგნი II, თავი: „გალობისთვის“, თბ. „მერანი“, 1991 წ. გვ. 524.

[12] საგალობლები დაცულია თბილისის ვანო სარაჯიშვილის სახელობის სახელმწიფო კონსერვატორიის არქივში.

[13] კერესელიძე ექვთიმე, „შთასახედი“. დაცულია ხელნაწერთა ეროვნულ ცენტრში, Q674, გვ.189-191.

[14] „დაღაცათუ ნებსით თვისით“ აღდგომის კონდაკი ხმა VIII. ქართული გალობის კრებული „შემოქმედის სკოლა“, შემდგენელი დავით შუღლიაშვილი. თბ, 2006 წ. გვ. 49.